ام درمان
اُمِّ دُرْمان، یكی از 3 شهر و بزرگ‌ترین آنها در استان خرطوم سودان. این شهر در غرب رود نیل، رو‌به‌روی شهر خرطوم، در محل تلاقی نیل آبی و نیل سفید، در °15 و ´38 عرض شمـالی و °32 و ´30 طول شرقی واقع شده است (نک : بریتانیكا، میكرو، VII/ 530؛ «اطلس ... »، 141؛ EI2؛ «دائرةالمعارف ... »).
ام درمان در آغاز روستایی كوچك در گذرگاه بازرگانانی بود كه از غرب به خرطوم می‌رفتند؛ تا اینکه پس از پیروزی مهدی سودانی (ه م) بر نیروهای انگلیسی در ژانویۀ 1885 و آغاز حكومت وی در آنجا اهمیت و گسترش یافت و رفته رفته به صورت شهر مهمی درآمد؛ اما با شیوع بیماری آبله در آوریل همان سال بسیاری از ساكنان آن هلاك شدند. گویا در این زمان، برای دیدن مهدی و بیعت با وی، حدود یك میلیون نفر در آنجا جمع شده بودند (نک : شقیر، تاریخ السودان القدیم، 1/ 92، تاریخ السودان، 586، 587، 597؛ شبیكه، السودان ... ، 339). آنگاه به فرمان مهدی مسكوكاتی از غنایم طلا و نقرۀ خرطوم با طرح پول رایج عثمانی در مصر و علامت ام درمان ضرب شد (شقیر، همان، 598- 599؛ هالت، 107). وی در آنجا مسجد جامعی بنا نهاد كه حدود یك هزار نفر گنجایش داشت (شقیر، همان، 587؛ ضرار، 167).
پس از مرگ مهدی، ام درمان كه به مناسبت احداث قبۀ عظیمی بر مقبرۀ وی «بقعة المهدی» نام گرفته بود، در زمان جانشین وی، یعنی خلیفه عبدالله تعایشی (حك 1302-1316 ق/ 1885- 1898 م) نیز مركز حكومت بود. عبدالله در سپتامبر 1885 امیران و بزرگان را برای بیعت گرفتن به ام درمان فراخواند. بسیاری از آنان، به رغم سرپیچی برخی دیگر، با لشكریان و آلات و ادوات به ام درمان وارد شدند و به خدمت عبدالله درآمدند. آنان موظف بودند هر كدام خانه‌ای در آنجا برای خود بسازند. بدین‌سان، شهر گسترش یافت و جمعیت آن به 400 هزار تن رسید (شقیر، تاریخ السودان القدیم، همانجا؛ شبیكه، تاریخ ... ، 708- 709).
در 1305 ق/ 1888 م عبدالله در جهت تكمیل سیاست مهدی مبنی بر پیوند قبایل با حكومت و ایجاد یك ارتش پایدار و نیز به علت احساس خطر از جانب «اولاد البلد» (قبایل كرانه‌نشین)، قبایل خویشاوند تعایشه و بقّاره را از غرب سودان به ام درمان فراخواند. در اثر این جابه‌جایی و تهی شدن انبارهای غله كه بر سر راه مهاجران قرار داشت، و نیز در پیِ قهر طبیعت و خشك‌سالی كه در 1306 ق/ 1889 م رخ داد، خسارتهای بسیاری پدید آمد (نک : همان، 697- 698؛ ضرار، 177؛ شقیر، تاریخ السودان، 642-643؛ هالت، 114-115).
یكی از مهم‌ترین وقایع تاریخ سودان، در این دوره نبرد ام درمان یا جنگهای خرطوم و كراری است كه در 1316 ق/ 1898 م میان مهدیون به فرماندهی خلیفه تعایشی و نیروهای مصر و انگلیس به فرماندهی كیچنر در منطقۀ كراری در 10 كیلومتری شمال ام درمان روی داد و به انقراض حكومت مهدیون و تسلط نیروهای انگلیسی بر سودان انجامید. در 28 اوت 1898 كیچنر برای بازپس‌گیری ام درمان و سپس خرطوم بر روی تعایشی لشكر كشید. اگرچه افراد لشكر خلیفه تعایشی در این زمان 40 هزار نفر بودند، اما یارای مقابله با جنگ افزارهای پیشرفتۀ كیچنر را نداشتند. از این رو، پس از 5 روز نبرد در 2 سپتامبر، خلیفه تعایشی از ام درمان عقب نشست و با شكست او، ام درمان و به دنبال آن تمامی سودان به دست نیروهای كیچنر افتاد (شقیر، همان، 923-924، 928-935). از علل مهم سقوط ام درمان، به تأخیر افتادن مقابلۀ نیروهای سودانی، دیر رسیدن نیروی كمكی از شهر قضارف به نیل سفید و نیز دور بودن بخشی از ناوگان خلیفه را می‌توان برشمرد؛ زیـرا این نیروها با فرانسویان سرگرم پیكار بودند (نک : همان، 944-945؛ ضرار، 181، 206-207).
گلوله باران ام درمان توسط ناوهای جنگی كیچنر در 1898 م باعث ویرانی بخشی از مقبرۀ مهدی شد. در 18 سپتامبر یعنی 16 روز پس از سقوط شهر، گنبد آن نیز در نتیجۀ انفجار ویران شد و تنها 4 ستون اصلی آن باقی ماند (شقیر، همان، 928، 937). در سالهای آخر حكومت مشترك انگلیس و مصر، مقبرۀ مهدی توسط پسرش عبدالرحمان بازسازی شد (هالت، 126). خانۀ عبدالله تعایشی نیز اكنون به صورت موزه درآمده است (نک : EI2).
ام درمان از نخستین مراكز فرهنگی و اجتماعی سودان در دهه‌های نخستین قرن بیستم و یكی از 10 شهر بزرگ این كشور در 1956 م/ 1335 ش بوده است. در 1961م در ام درمان دانشگاه اسلامی وابسته به مسجد اصلی ویژۀ آموزش حقوق اسلامی و الٰهیات تأسیس شد (شلبی، 271؛ بریتانیكا، میكرو، VII/ 530).
این شهر در سالهای 1948، 1964 و 1970م مركز شورشهایی نیز بوده است (ضرار، 277؛ هالت، 196، 212). اگرچه در تركیب جمعیتی ام درمان به اختلاطی از اروپاییان و نیز مردم بومی اشاره شده است، ولی اهالی آن بیشتر عرب هستند ( كلیر ... ؛ «دائرة المعارف»).
جمعیت ام درمان از 400‘130 نفر در دهۀ 1950م، به 200‘232 نفر در 1969 م و 500‘258 نفر در 1971م افزایش یافته است. در 1983 م/ 1362 ش جمعیت آن را 287‘526 نفر برآورد كرده‌اند. ام درمان و خرطوم از مراكز مهم تجاری در دو سوی نیل هستند و پلی آن دو را به یكدیگر متصل می‌سازد. رفت‌وآمد و مبادلات تجاری میان این دو شهر از طریق این پل و توسط تراموای برقی جریان دارد. تجارت آن چرم، منسوجات، احشام، ظروف سفالین، صنایع دستی، كتان و حبوبات است ( كلیر؛ «دائرةالمعارف»؛ WNGD؛ GSE). نخستین بار از ام درمان به عنوان زادگاه عارف سودانی حمد بن محمد(1056-1143 ق/ 1646-1730 م) یاد شده است (EI2).
مآخذ
شبیكه، مكی، تاریخ شعوب وادی النیل، بیروت، دارالثقافه؛ همو، السودان عبر القرون، بیروت، دارالثقافه؛ شقیر، نعوم، تاریخ السودان، به كوشش محمد ابراهیم ابوسلیم، بیروت، 1981 م؛ همو، تاریخ السودان القدیم و الحدیث و جغرافیته، قاهره، مطبعة المعارف؛ شلبی، احمد، رحلة حیاة، قاهره، 1978 م؛ ضرار، صالح، تاریخ السودان الحدیث، بیروت، 1968 م؛ هالت، پ. م. و م. و. دالی، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمۀ محمدتقی اكبری، مشهد، 1366 ش؛ نیز: